Як Якуб Колас эвакуяваўся з ваеннага Мінска і чым паэт дапамог сям'і вядомага архітэктара Левіна
У Дзяржаўным літаратурна-мемарыяльным музеі Якуба Коласа адкрылася выстава, прысвечана 80-годдзю вызвалення Мінска ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Яна аб’ядноўвае два імя — класіка беларускай літаратуры Якуба Коласа і легендарнага архітэктара Леаніда Левіна. Гэта сумесны праект музея Якуба Коласа і Творчай майстэрні Леаніда Левіна, піша газета «Звязда».
Падчас куратарскай экскурсіі пра экспанаты выставы распавяла дачка Леаніда Левіна, вядомая архітэктарка Галіна Левіна, і праўнучка Якуба Коласа, супрацоўніца музея Васіліна Міцкевіч.
Пясочніца на праспекце
Першая зала экспазіцыі прысвечана пасляваеннаму Мінску. Экспанаты, якія распавядаюць, як Якуб Колас цікавіўся працэсам аднаўлення горада, перажываў за адраджэнне Мінска, суправаджаюцца малюнкамі Леаніда Левіна.
— Мы ўпершыню прадстаўляем работу Леаніда Левіна 1940-х гадоў, на якой адлюстраваны пасляваенны Мінск, — распавядае Галіна Левіна пра яркі малюнак, з якога пачынаецца выстава. — Ён выконваў яе ў студыі Сяргея Каткова, што працавала ў Палацы піянераў. Сяргей Пятровіч збіраў па зруйнаваным Мінску дзяцей, і для іх, асабліва тых, хто застаўся без бацькоў, заняткі ў студыі былі магчымасцю дакрануцца да сямейнага цяпла. У студыі займаліся будучыя вядомыя мастакі Май Данцыг, Нэлі Шчасная, Таццяна Ханіна, Барыс Забораў. Мы знайшлі гэты малюнак ужо пасля сыходу з жыцця Леаніда Мендэлевіча ў нашым сямейным архіве. Леанід Левін намаляваў гэты гарадскі пейзаж у дванаццацігадовым узросце. На ім пазнавальная мясціна — сквер на пачатку сённяшняга праспекта Незалежнасці. Бачым цікавыя сямейныя сцэнкі. Вось мужчына ў капелюшы, седзячы на лаўцы, чытае газету; маці вядзе маленькага сына. Мне вельмі цікавая такая дэталь: пасярод сквера — проста насыпаная куча пяску, гэта імправізаваная пясочніца для дзяцей. Ва ўсім адчуваецца спакой мірнага жыцця, пасляваеннае шчасце.
Дазвол на вяртанне
І для Якуба Коласа, і для Леаніда Левіна Мінск быў горадам, дарагім сэрцу. Але Песняра і вядомага архітэктара яднаюць не толькі агульныя інтарэсы. Праўнучка Якуба Коласа Васіліна Міцкевіч распавяла гісторыю, якая аб’яднала сем’і Міцкевічаў і Левіных. У адной з вітрын экспазіцыі — ліст да Канстанціна Міхайлавіча Міцкевіча ад роднай цёткі Леаніда Левіна Марыі Райхельсон ад 14 красавіка 1945 года.
— Муж Марыі Райхельсон Ігар Малочнікаў служыў у адным палку з сярэднім сынам Якуба Коласа Юрыем. Напэўна, адзін і другі загінулі на вайне, але родныя не атрымалі дакладных звестак. І ў першым лісце да Якуба Коласа Марыя Райхельсон цікавілася лёсам яго сына Юркі і спрабавала знайсці звесткі пра свайго мужа. І прасіла Коласа даслаць ёй пацвярджэнне, што яе муж сапраўды знаходзіўся ў радах Чырвонай Арміі. Марыя Райхельсон у той час жыла далёка за межамі Беларусі, апекавалася сваімі дзецьмі, у тым ліку і маленькі Леанід Левін быў на яе выхаванні. І Колас даслаў такую даведку, за што Марыя Райхельсон у наступным лісце яму дзячыць.
І звяртаецца з яшчэ адной просьбай. Яна марыць вярнуцца на Беларусь — «Я уроженка гор. Минска, 8 лет я работала в клубе им. Сталина гор. Минска зав. библиотекой»… Але без выкліку нельга было атрымаць дазвол на вяртанне. «Моя просьба к вам выслать мне вызов на право получения пропуска на проезд, без вызовов пропуски не выдаются… Я обращаюсь к Вам потому, что у меня из родных абсолютно в Минске никто не остался в живых, и выслать вызов некому…» Колас выслаў выклік, і Марыя Райхельсон з сям’ёй, у тым ліку маленькім Леанідам Левіным, вярнуліся на Беларусь.
Галіна Левіна назвала адказ Якуба Коласа «словам вяртання» для іх сям’і, дзе заўсёды з удзячнасцю ўспаміналі Песняра.
Парцалянавы кубачак з папялішча
— Мінск стаў родным горадам для Коласа пачынаючы з 1921 года, калі ён вярнуўся з эвакуацыі пасля Першай сусветнай вайны, — распавядае Васіліна Міцкевіч. — Другая сусветная вайна разлучыла яго з горадам. Колас пільна сачыў за вызваленнем Беларусі, збіраў выразкі з газет, у якіх можна бачыць, як выглядае Мінск у пасляваенны час. Вызваленню і аднаўленню Мінска Колас прысвяціў шмат артыкулаў, іх можна пабачыць у вітрынах.
А вось што прыцягвае ўвагу наведнікаў — дык гэта белы парцалянавы кубачак са сціплым кветкавым малюнкам, беражліва склеены.
— Даваенны дом Якуба Коласа згарэў на трэці дзень вайны, — тлумачыць Васіліна Міцкевіч. — Сын Якуба Коласа Даніла Канстанцінавіч прыляцеў у вызвалены Мінск на самалёце ў 1944-м, калі яшчэ працягвалася нямецкая бамбёжка. Ляцець было небяспечна, але Даніла Канстанцінавіч адным з першых трапіў у вызвалены Мінск, прыйшоў на тое месца, дзе была іх хата ў Вайсковым завулку, гэта сучасная тэрыторыя парку Горкага. І вось толькі гэты парцалянавы кубачак быў знойдзены на папялішчы.
Гарадскі пейзаж з газетных выразак
У той жа зале прадстаўлены малюнкі пасляваеннага Мінска, выкананыя Леанідам Левіным. Частка з іх у незвычайнай тэхніцы — тое, што гэта калаж, можна зразумець, толькі ўшчыльную наблізіўшыся.
— Мы знайшлі гэтыя работы Леаніда Левіна, акуратна складзеныя ў папцы. Гэта канец 1960-х — 1970-я. Я памятаю іх, — распавядае Галіна Левіна. — Леанід Мендэлевіч выкарыстоўваў для калажаў выразкі з газет, пераварочваючы тэксты дагары нагамі, старонкі часопісаў, туш, акварэль… Вельмі любіў графічныя, падкрэсліваючыя лініі, што я ад яго пераняла. Калі вы прыгледзіцеся, то ўсе вось гэтыя цені на малюнку не графічна выкананыя, а выразаныя з каляровых паперак. Вялікую цікавасць уяўляе вось гэтая работа — від з дома маёй бабулі на праспекце Незалежнасці, 12. Гэта дом, у якім жыло шмат вядомых людзей, у тым ліку Міхась Лынькоў, Максім Танк.
Галіна Левіна звярнула ўвагу наведвальнікаў на выразныя графічныя замалёўкі закуткоў старога горада, зробленыя лаканічнымі чорнымі мазкамі. Белы фон паперы з часам пажаўцеў па краях, пацямнеў і зрабіўся такім жывапісным, быццам мастак адмыслова так задумваў.
Асобна прадстаўлена серыя работ з відамі Верхняга горада. Леанід Левін маляваў іх у 1980-я гады, калі займаўся рэканструкцыяй Верхняга горада сумесна з інстытутам «Белрэстаўрацыя».
— Ён шмат рабіў замалёвак, каб выкарыстаць у сваёй працы. Цікава, што на гэтых малюнках шмат адметных дэталяў, можна разгледзець трэшчыны на сценах, асыпаную тынкоўку.
З Мінска у Ташкент
Другая зала выставы прысвечаная Узбекістану, з якім звязаныя лёсы і Якуба Коласа, і Леаніда Левіна. Якуб Колас знаходзіўся там у эвакуацыі два з паловай года. У экспазіцыі шмат цікавых экспанатаў, якія ілюструюць той перыяд біяграфіі класіка, ёсць нават білет на цягнік за 7 жніўня 1941 года з Масквы ў Ташкент.
Прадстаўлены рукапіс успамінаў Коласа пра тое, як сям’я класіка пакідала Мінск, які ўжо руйнаваўся ворагам. Колас згадвае, як ішлі тысячы людзей, не маючы магчымасці нешта ўзяць з сабой, як гарэў горад. Вядома, у сям’і Міцкевічаў спадзяваліся, што не прыйдзецца сыходзіць. Каля дома выкапалі траншэю, каб хавацца. Але калі побач з домам узарвалася бомба, зразумелі — нельга чакаць. Пераначавалі ў Калодзішчах, адтуль выбраліся на цягніку ў Оршу, дзе трапілі пад бамбёжку нямецкіх самалётаў. Дапамог Янка Купала, даслаў машыну, і сям’ю Коласа перавезлі на дачу Купалы ў Ляўках.
Але вораг наступаў. Рушылі далей, на спадарожнай машыне, якая ехала з гродзенскага завода. Сям’ю Коласа пагадзіліся прыхапіць з сабой, таму што ў іх быў кошык з ежай. Так з вялікімі цяжкасцямі трапілі ў Клязьму пад Масквой, дзе жылі родныя жонкі Коласа Марыі Дзмітрыеўны. Там Колас сустрэўся з Купалам, і хутка ў Маскве яны пісалі «Зварот да беларускага народа», заклікаючы змагацца з ворагам.
У экспазіцыі залы можна пабачыць зборнік вершаў Коласа, выдадзены ў Ташкенце да яго юбілею ў перакладзе на ўзбекскую мову; рэчы, якія паэт прывёз з Ташкенту — піяла, цюбецейка… Ва Узбекістане дагэтуль добра памятаюць Якуба Коласа, лічаць яго сваім паэтам, у школе дзеці вучаць яго вершы.
Прыцягненне Бухары
У вітрыне побач з узбекскімі сувенірамі Якуба Коласа — сувеніры Леаніда Левіна. Экспазіцыя аформлена яго малюнкамі.
— З канца 1970-х Леанід Мендэлевіч працаваў ва Узбекістане, ствараючы помнік бухарцам, што загінулі ў часы Вялікай Айчыннай вайны, — распавядае Галіна Левіна. — У сваіх успамінах ён расказвае вельмі цікавую гісторыю. У інстытуце на архітэктурным факультэце, дзе ён вучыўся, усе студэнты рабілі адмыўкі класічных помнікаў архітэктуры. І Леанід Мендэлевіч выбраў для працы па прапанове свайго выкладчыка, вядомага архітэктара Віктара Волчака, помнік ІХ стагоддзя ва Узбекістане — маўзалей Ісмаіла Самані. Ён атрымаў за тую работу выдатную адзнаку. І праз шмат гадоў Леанід Левін нечакана апынаецца ва Узбекістане. Ён піша: «Судьба… Через пятнадцать лет стою у стен музея Исмаила Самани. Осень в Бухаре. Все в золоте этой поры года. Да и вся архитектура как бы выполнена из материалов, которые добавили золота. Вокруг полный покой. Парящая архитектура, сказочное ощущение. Прикасаюсь к телу шедевра… Мог ли я предположить, что наяву когда-нибудь окажусь у памятника, который рисовал студентом? Не как турист, как архитектор с определенной творческой миссией в Бухаре».
Любоў да Узбекістана перадалася ў яго малюнках. А Якуб Колас тую любоў, удзячнасць да гасціннай зямлі, што прытуліла, выказаў у сваіх літаратурных творах. Як зазначыла Галіна Леанідаўна, і для Якуба Коласа, і для Леаніда Левіна гэта было месца для спазнання новай культуры праз прызму Беларусі, праз супастаўленне колераў, ліній, гукаў.
Выстава атрымалася незвычайнай, вельмі «цёплай», кранальнай… Яна па-новаму адкрывае, набліжае да нас постаці класікаў літаратуры і архітэктуры, таму спяшайцеся яе наведаць.
Белыя ды чырвоныя кветкі і мора слёз. Як у Вільні сустракалі Паліну Шарэнду-Панасюк29
Каментары